Διαχρονική θεώρηση της παιδαγωγικής διάστασης της αντιλογίας (debate)

Εγγλέζου Φωτεινή

Περίληψη

Στόχος της εισήγησης είναι η διαχρονική ανάδειξη της παιδαγωγικής διάστασης της αντιλογίας. Η μελέτη επισημαίνει ότι από την αρχαιότητα έως σήμερα η αντιλογία, σε επίπεδο εκπαιδευτικής θεωρίας και πράξης, συνέβαλε στην καλλιέργεια του δίπλευρου τρόπου σκέψης και της εκφοράς αντικρουόμενων επιχειρημάτων σχετικά με ποικίλα θέματα. Αυτό το διακριτό γνώρισμα καθιστά την αντιλογία ένα πολυδύναμο παιδαγωγικό εργαλείο, παρά τις όποιες αρνητικές κριτικές έχουν διατυπωθεί σχετικά στο πέρασμα των αιώνων. Μέσα από τη σύγχρονη εφαρμογή της, τα ρητορικά διδάγματα της σοφιστικής παιδαγωγικής, του Κικέρωνα, του Κοϊντιλιανού και άλλων ρητοροδιδασκάλων επικαιροποιούνται. Η αντιλογία συσχετίζεται με την καλλιέργεια του κριτικού γραμματισμού και της κριτικής σκέψης, την αποτελεσματικότερη λήψη αποφάσεων, τη βελτίωση επικοινωνιακών δεξιοτήτων σε προφορικό και γραπτό επίπεδο. Επίσης, η παιδαγωγική αξία της κρίνεται καθοριστική για την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την αποδοχή της διαφορετικότητας στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Τέλος, η διαχρονική θεώρηση της παιδαγωγικής διάστασης της αντιλογίας εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο μελέτης της ρητορικής παιδείας και της απόπειρας αποτελεσματικής αναπροσαρμογής και εισαγωγής της στη σύγχρονη εκπαιδευτική πράξη.

Λέξεις-Κλειδιά: αγώνες λόγου, αντιλογία,  επιχειρηματολογία, ρητορική παιδεία

Εισαγωγή
Στο ξεκίνημα μιας εισήγησης σχετικής με την παιδαγωγική διάσταση της τεχνικής της αντιλογίας, ως παρουσίασης αντίθετων επιχειρημάτων για το ίδιο θέμα, εύλογα γίνεται αποδεκτή, ως φυσική απόρροια του εξεταζόμενου θέματος, η διατύπωση ενός ζεύγους αντιθετικών ερωτημάτων, όπως των ακόλουθων: η εφαρμογή της αντιλογίας,ως έκφανση της ρητορικής παιδείας, στη σύγχρονη παγκόσμια εκπαιδευτική πράξη (θεσμοθετημένοι αγώνες αντιλογίας, σύσταση ρητορικών ομιλών μαθητών, φοιτητών, ενηλίκων, εφαρμογές της ρητορικής παιδαγωγικής στη διδακτική πράξη σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες), αποτελεί μια εκπαιδευτική ‘μόδα’ της εποχής με ημερομηνία λήξης; Ή μήπως, εντέλει, η χρήση της εκφράζει τη συνειδητοποιημένη ανάγκη της εκπαιδευτικής κοινότητας για μόνιμο εμπλουτισμό της διδασκαλίας με αναπροσαρμοσμένα -στα δεδομένα της εποχής- διδάγματα της ρητορικής παιδείας; Η διατύπωση των παραπάνω ερωτημάτων, πιθανόν, μας φέρνει αντιμέτωπους με την κατάσταση «απορίας» και αμφιβολίας στην οποία, πρώτος, ο σοφιστής Πρωταγόρας επεδίωκε να εκθέσει τους μαθητές του, μέσα από την υποστήριξη αντικρουόμενων…

σ. 402
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

επιχειρημάτων ακόμα και με τη μορφή αγώνων λόγου. Πράγματι, η παρουσίαση και
ενεργητική ακρόαση εκ διαμέτρου αντίθετων επιχειρημάτων για το ίδιο θέμα -με άλ-
λα λόγια η βιωματική συμμετοχή σε κάθε μορφή επιχειρηματολικής αντιλογίας, πε-
ρισσότερο ή λιγότερο αυστηρά δομημένης με ρητούς κανόνες, ρόλους και υποχρεώ-
σεις- ανεξάρτητα από τις προσωπικές πεποιθήσεις τόσο των ομιλητών όσο και των
ακροατών σε σχέση με αυτό, αποτελεί μιαν ιδιάζουσα επικοινωνιακή περίσταση με
ενδιαφέρουσες μαθησιακές, κοινωνικοπολιτικές και ηθικές προεκτάσεις. Πρόκειται
για διαδικασία ικανή να θέσει σε αμφισβήτηση τις υπάρχουσες γνώσεις τόσο των συ-
νομιλητών όσο και του ακροατηρίου για τον κόσμο, να διευρύνει τις νοητικές και
γνωστικές προσλαμβάνουσες, να σηματοδοτήσει την έναρξη ενός μαθησιακού ταξι-
διού στην προσπάθεια αναζήτησης πληροφοριών για ένα θέμα, αλλά και να διασα-
λεύσει πολιτικές, πολιτιστικές και ηθικές συνισταμένες ενός υπάρχοντος status quo.
Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η αντιλογία αποτελεί μία από τις ελάχι-
στες μαθησιακές εμπειρίες κατά την οποία απαιτείται η συνειδητή και ολική ενεργο-
ποίηση των συλλογιστικών, ευρετικών, δημιουργικών, επικοινωνιακών και εκφρα-
στικών δυνατοτήτων των συμμετεχόντων με στόχο την εμβάθυνση και την επέκτασή
τους πέρα από προϋπάρχοντα και, πιθανόν, προκαθορισμένα όρια. Αυτό το διακριτό
γνώρισμα της αντιλογίας, ως εκπαιδευτικής τεχνικής, της προσδίδει στο πέρασμα του
χρόνου μιαν ιδιαίτερη παιδαγωγική αξία την οποία θα αποπειραθούμε να κατανοή-
σουμε βαθύτερα στη συνέχεια της εργασίας.
Η παιδαγωγική διάσταση της αντιλογίας στην κλασική ρητορική παιδεία
Η αντιλογία, ως παιδαγωγική ρητορική στρατηγική, αποτελεί έμβλημα της σοφιστι-
κής σκέψης και παιδαγωγικής (Grimaldi, 1996:28; Κerferd, 1981:85) καθώς και της
διαλεκτικής-αντιλογικής θεώρησης της επιχειρηματολογίας. Στην Αθήνα του Περι-
κλή, η καθημερινή άσκηση των μαθητών στην αντιλογία εξέφραζε, στην πράξη, τη
φιλοσοφική σκέψη και κοσμοαντίληψη των Σοφιστών αναφορικά με τη σχετικότητα
της γνώσης και την ανυπαρξία μίας, απόλυτης και αντικειμενικής αλήθειας, αφού
«πάντων χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος». Πιθανόν, δεν είναι υπερβολικό να ισχυ-
ριστούμε ότι η σοφιστική αντιλογική σκέψη και έκφραση προβάλλει, για πρώτη φορά
στην παγκόσμια ιστορία, τη δυναμική διεκδίκηση του δικαιώματος της αμφισβήτη-
σης και, κατ’ επέκταση, της ελεύθερης σκέψης αναφορικά με κάθε θέμα.
Για τον Πρωταγόρα, «πατέρα της αντιλογίας», για κάθε θέμα υπάρχουν τουλάχιστον
δύο επιχειρήματα (λόγοι) που αντιτίθενται το ένα με το άλλο (Mendelson, 2002:2;
Sprague, 1972:4). Oι ‘διττοί λόγοι’ του Πρωταγόρα εξωτερικεύουν τον δίπλευρο
τρόπο σκέψης αναφορικά με το εριζόμενον θέμα χάρη στη ρητή γλωσσική διατύπωση
θετικών και αρνητικών επιχειρημάτων σχετικά με αυτό. Η αντιλογία αποτελεί το βα-
σικό όχημα, που οδηγεί τον Πρωταγόρα στην εκπλήρωση του κύριου διδακτικού
στόχου του: την καλλιέργεια της ορθής κρίσης με στόχο την αποτελεσματική διαχεί-
ριση και διαπραγμάτευση προσωπικών θεμάτων και πολιτειακών υποθέσεων (Πλά-
των, 1993α:85, 318e). H διαλεκτική αντιπαράθεση επιχειρημάτων γινόταν στο πλαί-
σιο δημόσιων ‘αγώνων λόγου’, με εντυπωσιακά αποτελέσματα ως προς την πρακτική
αποτελεσματικότητά της (Marrou, 1956:51). Mετεξέλιξη των σοφιστικών αγώνων

403
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

λόγου αποτελούν οι σύγχρονοι αγώνες αντιλογίας-επιχειρηματολογίας σε ποικίλες
παραλλαγές (Εγγλέζου, 2013). Κύρια επιδίωξη της αντιλογίας ήταν η σταδιακή επί-
τευξη του ακριβούς συντονισμού και συγχρονισμού σκέψης και ομιλίας με απώτερο
στόχο την αυτοβελτίωση και την απόκτηση της αρετής .
Μια διαφορετική μορφή άσκησης στη ρητορική αντιλογία με στόχο την ενδυνάμωση
της επιχειρηματολογικής δεινότητας αποτελούν οι Τετραλογίες του Αντιφώντα (480-
411 π.Χ.). Πρόκειται για τρεις ομάδες προγυμνασματικών ομιλιών, που αποτελούνται
από τέσσερις λόγους η καθεμιά. Λειτουργούσαν ως αντικείμενο μίμησης και αφο-
ρούσαν την καλλιέργεια του δικανικού λόγου. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τον λό-
γο του κατηγόρου, την υπεράσπιση του θύματος και από μια δευτερολογία του καθε-
νός στην προσπάθεια να αντικρούσει ο κάθε ομιλητής τα επιχειρήματα του αντιπά-
λου. Οι άλλες δύο ομάδες περιλαμβάνουν λόγους σχετικά με υποθετικά σενάρια από-
δοσης ή απόρριψης υπευθυνότητας για την εκτέλεση μιας πράξης. Επιδιωκόμενος
στόχος των ασκήσεων ήταν η επιδέξια επιχειρηματολογική «μεταστροφή από τη θέ-
ση στην αντίθεση» και η παρουσίαση των γεγονότων μέσα από ένα νέα διαφορετικό
πρίσμα (De Romilly, 2002:80). Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι, σε παραλλαγή, οι
Τετραλογίες του σοφιστή Αντιφώντα επιβιώνουν σε σύγχρονες μορφές αντιλογίας
μεταξύ δύο ομιλητών (βλ. Πίν. 1) (Johnson, 2008:56).
ΑΝΤΙΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΔΥΟ (2) ΟΜΙΛΗΤΩΝ
O ένας ομιλητής τάσσεται υπέρ του θέματος και ο άλλος κατά.
1ος Ομιλητής: Προετοιμασμένη ομιλία υπέρ του θέματος (7΄)
2oς Ομιλητής: Έλεγχος του πρώτου ομιλητή (2΄)
2oς Ομιλητής: Προετοιμασμένη ομιλία κατά του θέματος (7΄)
1ος Ομιλητής: Έλεγχος του δεύτερου ομιλητή (2΄)
1ος Ομιλητής: Λόγος ανασκευής των επιχειρημάτων του 2ου ομιλητή (3΄)
2ος Ομιλητής: Λόγος ανασκευής των επιχειρημάτων του 1ου ομιλητή (3΄)
Πίνακας 1: Σύγχρονο μοντέλο αντιλογίας μεταξύ δύο ομιλητών (Johnson, 2008:56).
Την επίδραση της σοφιστικής αντιλογίας στην ανθρωπιστική και πολιτική παιδεία
της εποχής μαρτυρά, επίσης, η συγγραφή των «Δισσών Λόγων» (403π.Χ. με 395
π.Χ.). Πρόκειται για μια σύντομη πραγματεία 4.000 λέξεων, γραμμένη στη δωρική
διάλεκτο από κάποιον Ανώνυμο σοφιστή. Η δομική οργάνωση της πραγματείας είναι
αντιλογική σε αντιστοιχία με τον τίτλο της. Τα πέντε πρώτα μέρη αφορούν την παρά-
θεση αντιθετικών επιχειρημάτων σχετικά με ζεύγη εννοιών (π.χ. το καλό και το κακό,
το κόσμιο και το ντροπιαστικό, το αληθινό και το ψεύτικο, το δίκαιο και το άδικο
κ.ά.), ενώ τα υπόλοιπα μέρη (6-9) εμπεριέχουν αντιθετικά επιχειρήματα σε σχέση με
θέματα όπως: μπορούν να διδαχθούν η σοφία και η ηθική υπεροχή; Ποιες ιδιότητες
θα έπρεπε να κατέχουν οι εξαίρετοι ρήτορες κ.ά. Στόχος ήταν η εξοικείωση, όσων
επιθυμούσαν να ασκήσουν χρηστή διακυβέρνηση, με τον λόγο των επιχειρημάτων
και τη ρητορική τέχνη (Robinson, 1979:79). Το γεγονός αυτό αναδεικνύει ότι κύρια
παιδαγωγική διάσταση των σοφιστικών αντιλογιών ήταν η ενδυνάμωση των μαθητών

404
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

σε πολιτειακά ζητήματα, ως ομιλητών αλλά και ως δρώντων ατόμων (Κerferd,
1981:26).
Οι ‘δισσοί λόγοι’, παρά το ότι έχαιραν μεγάλης αποδοχής, αφού καθαίρονταν και νο-
μιμοποιούνταν χάρη στον «παιγνιώδη χαρακτήρα» τους (Χουιζίνγκα, 1989:226), δέ-
χτηκαν, ταυτόχρονα, αυστηρή κριτική. Συγκεκριμένα, η ρητορική παιδαγωγική των
Σοφιστών επικρίθηκε, κυρίως από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, για την επιδίω-
ξη εκπαίδευσης «αδίστακτων ρητόρων» (Schiappa, 2003:103), ικανών να μεταστρέ-
φουν το πιο ανίσχυρο επιχείρημα σε ισχυρή απόδειξη. Αυτή η θεώρηση στιγμάτισε
διαχρονικά τη ρητορική αποδίδοντάς της ιδιότητες ανάλογες με αυτές της διαλογικής
εριστικής τέχνης, η οποία αποσκοπούσε στην επικράτηση της προτεινόμενης άποψης
ανεξάρτητα από κάθε όρο λογικής και αλήθειας: «Και το τον ήττω δε λόγον κρείττω
ποιείν τούτ’ εστίν. […](Aριστοτέλης, 1980:324). Αντίστοιχα, στον Φαίδρο καταδικά-
ζεται η εκφορά αντικρουόμενων επιχειρημάτων. Ο Πλάτωνας (1993β), πιθανόν, εκ-
φράζει άρρητα κάποιο φόβο για την αντιλογική τέχνη και τη δύναμη των αποτελε-
σμάτων της, ειδικά, επειδή η εφαρμογή της δεν περιορίζεται στην πραγμάτευση ατο-
μικών θεμάτων αλλά και ζητημάτων της δημόσιας ζωής: «[…] αλλ’ ως έοικα, περί
πάντα τα λεγόμενα μία τις τέχνη […]» (261 c4-e5, σσ. 142, 144).
Ωστόσο, παρά τη δριμεία κριτική που δέχτηκε η αντιλογία, η χρήση της συνεχίζεται
ακάθεκτη στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Το 2ο π.Χ. αι. η Θεωρία των Στά-
σεων του Ερμαγόρα του Τημνίτη περιστρέφεται γύρω από τον αντιλογικό άξονα. Ο
Ερμαγόρας διακρίνει τέσσερα κύρια σημεία αντιπαράθεσης στη σκέψη και τον λόγο
των συμμετεχόντων κατά την εκδίκαση κάθε δικαστικής υπόθεσης, τα οποία λει-
τουργούν υποβοηθητικά τόσο στην εύρεση όσο και στην ανασκευή των επιχειρημά-
των κάθε πλευράς. Πρόκειται για τις τέσσερις στάσεις: το γεγονός (είναι;), τoν ορι-
σμό (τι είναι;), την ποιότητα (τι είδους είναι;) και τη δικαιοδοσία (είναι αυτό το κα-
τάλληλο δικαστήριο για την επίλυση του θέματος;) (Mπασάκος, 1999:52).
Αδιαμφισβήτητα, ο Κικέρωνας, επηρεαζόμενος από τη Θεωρία των Στάσεων, αποδί-
δει στην αντιλογία κεντρική θέση στη ρητορική θεωρία του. Για τον Κικέρωνα, η α-
ντιπαράθεση επιχειρημάτων για θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος μετατρέπεται -σε
αντιδιαστολή με τον Πλάτωνα- από επικίνδυνο εργαλείο πιθανής εξαπάτησης σε παι-
δαγωγικά ωφέλιμη τεχνική. Xάρη σε αυτήν οι πολίτες συλλαμβάνουν την αλήθεια
για ποικίλα θέματα ή, τουλάχιστον, την προσεγγίζουν πληρέστερα, όπως αναφέρεται
στα Ακαδημαϊκά (Cicero, 1993, 2.8.), αφού η αντιλογική διαδικασία εκλαμβάνεται ως
μια συνεργατική και έλλογη διαδικασία μεταξύ ομιλητών και ακροατηρίου για τη
λήψη αποφάσεων και την ανάληψη δράσης. Eπίσης, κατά την περίοδο της πρώιμης
ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η αντιλογία (controversia) εμφανίζεται στο έργο του Σενέ-
κα του πρεσβύτερου ως μορφή δικανικής αγόρευσης, με στόχο τη διασαφήνιση
πραγματικών ή φανταστικών νόμων της εποχής. Υποστηρίζεται ότι η διαδεδομένη
ενασχόληση με αυτό το είδος αγόρευσης απέρρεε από το γεγονός ότι παρείχε στους
ανθρώπους μια διέξοδο «για προσωπική και δημιουργική έκφραση», ενώ, ταυτόχρο-

405
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

να, αποτελούσε μια χρήσιμη νοητική άσκηση, η οποία, ταυτόχρονα, κάλυπτε την α-
νάγκη για συναγωνισμό (Kennedy, 2014:275).
Στη συνέχεια, πυρήνας της ρητορικής παιδαγωγικής του νεοσοφιστή Κοϊντιλιανού
(35μ.Χ.-100μ.Χ.) καθίσταται η έννοια της αντιλογίας (controversia), όπως την παρέ-
λαβε από τον Κικέρωνα. Για τον Κοϊντιλιανό, κάθε θέμα αποτελεί πρόσφορο πεδίο
ανταλλαγής ποικίλων απόψεων. Η αγόρευση (declamatio), ως κορωνίδα της προτει-
νόμενης από τον ίδιο εκπαιδευτικής πρακτικής, όπως αποτυπώνεται σε μια σειρά ρη-
τορικών ασκήσεων κλιμακωτής δυσκολίας (προγυμνασμάτων) (Mendelson,
2001:281), δίνει τη δυνατότητα άσκησης του νου και πρακτικής της αντιλογίας μέσω
δύο ασκήσεων: της suasoria και της controversia. Η suasoria, ως συμβουλευτικός ρη-
τορικός λόγος, απευθυνόταν σε ένα ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο. Μέσα από την αντι-
παράθεση επιχειρημάτων αναφορικά με ιστορικά και πολιτικά θέματα, η ομιλία επε-
δίωκε να οδηγήσει τον αποδέκτη του λόγου στη λήψη της σωστής απόφασης σε σχέ-
ση με το εξεταζόμενο θέμα. Αντίστοιχα, η αντιλογία (controversia), ως δικανική
μορφή λόγου, ωθούσε τους μαθητές στη σύνταξη μιας πραγματείας σχετικά με την
ερμηνεία ενός νόμου ή την παραβίασή του κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Με
τις ασκήσεις αυτές ο ρητοροδιδάσκαλος μπορούσε να ελέγξει τις «κριτικές δυνάμεις»
των μαθητών του (Quintilian, 1920: 253, 2.5.13).
Όπως διαφάνηκε, από την σύντομη και, σίγουρα, όχι εξαντλητική θεώρηση της αντι-
λογίας, η χρήση της, παρά τις όποιες διαφορές παρατηρούνται, κυρίως, στο περιεχό-
μενο των εξεταζόμενων θεμάτων και το περικείμενο στο οποίο εντάσσονται, συνεπά-
γεται την αυτοβελτίωση χάρη στην καλλιέργεια σκέψης και λόγου, την ενδυνάμωση
της προφορικής και γραπτής δεξιότητας, την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της
ελεύθερης ατομικής έκφρασης σε θέματα ηθικά, νομικά, πολιτικά. Επίσης, η αντιλο-
γία θεωρείται -είτε θετικά είτε αρνητικά κρινόμενη- ως ένα σημαντικό εργαλείο ά-
σκησης της ορθής κρίσης με στόχο τη λήψη αποφάσεων σε ατομικό και κοινωνικο-
πολιτικό επίπεδο. Το γεγονός αυτό συνδέει την αντιλογική τεχνική με τη δημοκρατι-
κή εκπαίδευση και την πολιτική αγωγή σε όλες τις εποχές.
Σύγχρονη παιδαγωγική θεώρηση της αντιλογίας
Είναι εντυπωσιακός ο βαθμός στον οποίο η αρχαία ρητορική τεχνική της αντιλογίας
επανέρχεται στη σύγχρονη διδακτική πράξη, προσαρμοσμένη στις σύγχρονες παιδα-
γωγικές απαιτήσεις. Πράγματι, παρατηρείται ότι, ενώ ως πρακτική συνεχίζει να απο-
τελεί τον ασφαλή χώρο εμφάνισης αντιθετικών στάσεων δηλαδή σημείων σύγκρου-
σης αντιπαρατιθεμένων επιχειρημάτων για ποικίλα θέματα (οικονομικά, κοινωνικά,
πολιτιστικά, πολιτικά, ηθικά, νομικά κ.ά.), ταυτόχρονα, δίνει απάντηση σε καίρια αι-
τήματα της εκπαίδευσης του 21ου αιώνα στο βαθμό που συσχετίζεται με σύγχρονα
παιδαγωγικά ρεύματα στοχεύοντας στην αποτελεσματικότερη διασύνδεση του σχολι-
κού γραμματισμού με τις ανάγκες της πραγματικής ζωής.
Καταρχάς, η ενασχόληση με την αντιλογία (debate) ανακλά επιδιώξεις και αρχές της
ενεργούς μάθησης (active learning) (Bonwell & Eison, 1991). Ήδη από την αρχαιό-
τητα, ως παιδαγωγική τεχνική, δίνει τη δυνατότητα δυναμικής συμμετοχής σε μια

406
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

σύνθετη, στοχαστική και κριτική διαδικασία μάθησης, που φέρνει τους εμπλεκόμε-
νους αντιμέτωπους με την εμπρόθετη επίλυση προβλημάτων της αληθινής ζωής με
όρους που άλλοτε καθορίζονται και άλλοτε αντιστρατεύονται τις κοινωνικοπολιτικές
και πολιτιστικές απαιτήσεις κάθε εποχής. Ειδικότερα, είτε ως διαδικασία προφορικής
συζήτησης για τη λήψη αποφάσεων είτε ως αντικείμενο μελέτης και αναζήτησης επι-
χειρημάτων για ποικίλα θέματα ή εύρεσης αντιθετικών απόψεων για τη δημιουργική
συγγραφή κειμένων μέσα από τη συστηματική και αποτελεσματική καλλιέργεια της
γλώσσας, η αντιλογία συνεχίζει να επιφέρει σημαντικά οφέλη στους εμπλεκομένους
σε επίπεδο γνώσης (knowledge), δεξιοτήτων (skills) και στάσεων (attitudes).
Σε επίπεδο γνώσης (knowledge), ήδη από τον 5ο π.Χ. αι., επιδιωκόταν η καλλιέργεια
της ορθής κρίσης και ο συντονισμός σκέψης και λόγου. Με σύγχρονους όρους θα
λέγαμε ότι η αντιλογία διευκολύνει την πληρέστερη κατανόηση πληροφοριών και
επιχειρημάτων που παρέχονται στο πλαίσιο διεξαγωγής της -λόγω της βιωματικής
εμπλοκής-, ενώ προτρέπει με ευχάριστο τρόπο τους συμμετέχοντες στην εφαρμογή
των υπαρχουσών γνώσεων για το εξεταζόμενο θέμα στην πράξη και στην αναζήτηση
νέων γνώσεων. Κυρίως, ωστόσο, η εμπλοκή στην αντιλογική πρακτική εξυπηρετεί
την καλλιέργεια των ανώτερων νοητικών ικανοτήτων, όπως της ανάλυσης, σύνθεσης
και αξιολόγησης πληροφοριών-επιχειρημάτων, σύμφωνα με την ταξινομία των εκ-
παιδευτικών στόχων του Bloom (Isaacs, 1996). Πρόκειται για τις νοητικές ικανότητες
που απαιτούνται προκειμένου οι συμμετέχοντες να αναπτύξουν επιχειρηματολογία
υπέρ ή κατά μιας θέσης, να ‘συγκρουστούν’ αποτελεσματικά με τα αντίθετα επιχει-
ρήματα, αφού αξιολογήσουν τα αδύναμα σημεία τους ή, αντίθετα, αφού εντοπίσουν
τα ισχυρά σημεία στα οποία θα βασίσουν την υπεράσπιση των προτεινόμενων θέσε-
ων.
Σε επίπεδο δεξιοτήτων (skills), η αντιλογία δημιουργεί τις προϋποθέσεις που απαι-
τούνται για μια επιτυχημένη πορεία ζωής (Snider, 2008:xiv) μέσω της ανάπτυξης
των επονομαζομένων δεξιοτήτων ζωής (life skills) (Κagan, S., 2003). Το φάσμα αυ-
τών των δεξιοτήτων είναι ευρύ. Εκτείνεται από τη λήψη αποφάσεων (π.χ. για το ποια
επιχειρηματολογική γραμμή υπεράσπισης θα ακολουθηθεί) στην επίλυση προβλημά-
των και στις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται στο πλαίσιο διεξαγωγής της
αντιλογίας. Επίσης, σχετίζονται με την καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης, ως ευ-
έλικτης θεώρησης όλων των διαθέσιμων εναλλακτικών για την υπεράσπιση ή αντί-
κρουση μιας θέσης, και της κριτικής σκέψης, ως αντικειμενικής ανάλυσης των εκά-
στοτε διαθέσιμων δεδομένων. Τέλος, στο φάσμα των δεξιοτήτων ζωής συγκαταλέγο-
νται η αποτελεσματική επικοινωνία (σε λεκτικό και μη λεκτικό επίπεδο) αλλά και η
αναπτυσσόμενη αυτογνωσία την οποία συνεπάγεται η συμμετοχή σε αυτήν (αναγνώ-
ριση αδυναμιών, λαθών, δυνατών σημείων κ.ά.).
Τέλος, σε επίπεδο στάσεων (attitudes), η αντιλογία αναπτύσσει, κυρίως, την κριτική
στάση και θεώρηση του λόγου και της ζωής. Οδηγεί στην αμφισβήτηση, τον έλεγχο
και την κατάρριψη απόλυτων και δογματικών βεβαιοτήτων αναδεικνύοντας τους
‘λαβυρίνθους’ τους οποίους δημιουργεί ο λόγος, ως σκέψη και γλωσσική έκφραση,
μέσα από την αντιθετική ερμηνεία του κόσμου. Η προώθηση της ανεκτικότητας απέ-

407
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

ναντι στις διαφορετικές ερμηνείες του κόσμου μέσα από την υποχρεωτική υποστήρι-
ξη -βάσει κανόνων- θέσεων που δεν συντάσσονται με προσωπικές πεποιθήσεις, διευ-
ρύνει τον τρόπο σκέψης και συμβάλλει, πιθανόν, στην ομαλότερη λειτουργία της
σύγχρονης πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Ταυτόχρονα, η συγκρουσιακή αντιπαράθεση
και ο αμοιβαίος κριτικός έλεγχος που ασκείται στο πλαίσιο μιας αντιλογίας δοκιμάζει
τα όρια αντοχής υπαρχουσών πολιτιστικών ιδεών και κοινωνικοπολιτικών πρακτικών
και θέτει τις βάσεις για την εύρεση και δημιουργία νέων.
Επομένως, με όρους κριτικού γραμματισμού, η αντιλογία, διαθέτει τη δυνατότητα
μετατροπής της παιδαγωγικής πρακτικής σε πολιτική πράξη (Giroux, 2004:33). Κο-
ντολογίς, η αντιλογία, ως παιδαγωγική και δημοκρατική πολιτική πράξη συνάμα, ε-
κλαμβάνει ως ηθικά αποδεκτή την ανάπτυξη μιας δυναμικής αμφισβήτησης κυρίαρ-
χων κοινωνικοπολιτικών δεδομένων και προωθεί τη λήψη έλλογων και κριτικών α-
ποφάσεων που οδηγούν σε κοινωνικές αλλαγές. Απελευθερώνει τη δυνατότητα έκ-
φρασης ποικίλων προοπτικών σε σχέση τόσο με τη μελλοντική διαμόρφωση μιας νέ-
ας κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής πραγματικότητας όσο και με
τη θέση των ανθρώπων σε αυτήν. Επιπλέον, συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των
σχέσεων δύναμης και εξουσίας που λανθάνουν στην ιδιοσυστασία της επιχειρηματο-
λογίας και της αντιλογίας, ως διαδραστικών πρακτικών στην τάξη, στην οικογένεια,
στην εργασία, στην πολιτική και σε κάθε έκφανση της κοινωνικής ζωής.
Συμπεράσματα
H θεώρηση της παιδαγωγικής διάστασης της αντιλογίας ανέδειξε την έκταση και το
βάθος της δύναμής της στο πέρασμα των αιώνων. Η αντιλογία εμφανίζεται δυναμικά
στην εκπαιδευτική πράξη για να κυριαρχήσει. Μπορεί να αμφισβητείται και να κατα-
κρίνεται. Ωστόσο, δεν εξαφανίζεται. Αποσύρεται προσωρινά, μεταμορφώνεται, μετε-
ξελίσσεται και επανέρχεται ανανεωμένη στην εκπαιδευτική πράξη. Αποτελεί το δια-
χρονικό σταυροδρόμι συνάντησης της ρητορικής παιδείας, ως τέχνης του ‘σκέπτε-
σθαι και ομιλείν καλώς’ και των αναγκών της ζωής, όπως υπαγορεύονται από την
κάθε εποχή. Ίσως, γιατί αποτελεί το μόνο ειρηνικό μέσο για τη δημιουργία μιας νέας
πραγματικότητας, την αποδοχή ή την απόρριψη της μετάβασης σε νέους και διαφο-
ρετικούς τρόπους σκέψης και δράσης. Σε κάθε περίπτωση, η αντιλογία, ως παιδαγω-
γική πρακτική, διαθέτει τη μοναδική δύναμη επιλογής και διαμόρφωσης της επιθυμη-
τής ρητορικής των αυριανών πολιτών ενός σύνθετου και περίπλοκου κόσμου.
Βιβλιογραφία
Αριστοτέλης (1980). Ρητορική (Τόμος Β΄). Αθήνα: Ι. Ζαχαρόπουλος.
Bonwell, C. & Eison, J. (1991). Active Learning: Creating Excitement in the Classroom.
AEHE-ERIC Higher Education Report No1. Washington: Jossey Bass.
Cicero (1933). Academica (Trans. H. Rackham). MA, Cambridge: Harvard University
Press.

408
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

De Romilly, J. (2002). The Great Sophists in Periclean Athens. Oxford: Clarendon
Press.
Εγγλέζου, Φ. (2013). Αγώνες αντιλογίας (debate) και επιχειρηματολογία στη διδα-
κτική προσέγγιση του γνωστικού αντικειμένου της γλώσσας. Eισήγηση στο 1ο Πα-
νελλήνιο Συνέδριο Σχολικών Συμβούλων Φωτίζοντας τη Διδασκαλία: Σύγχρονες Δι-
δακτικές Προσεγγίσεις (Κόρινθος, 23-24 Νοεμβρίου).
Giroux, H.A. (2004). Critical pedagogy and the postmodern / modern divide:
Τowards a pedagogy of democratization. Teacher Education Quarterly, 31-47.
Grimaldi, W.M.A. (1996). How do we get from Corax-Tisias to Plato-Aristotle in
Greek rhetorical theory?. In C.L. Johnstone (Ed.) Theory, Text, Context (pp. 19-44).
Albany: SUNY Press.
Isaacs, Geoff (1996). Bloom’s Taxonomy of Educational Objectives. Queensland: The
University of Queensland.
Johnson, S.L. (2008). Debate as a pedagogical tool. In K. Landis (Ed.) Start Talking.
A Handbook for Engaging Difficult Dialogues in Higher Education (pp. 53-62).
Alaska: Αlaska Anchorage and Alask Pacific University.
Kagan, S. (2003). Addressing the Life Skills Crisis. San Clemente, CA: Kagan Publishing.
Κennedy, G. (2014). Iστορία της Κλασικής Ρητορικής. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
Kerferd, G.B. (1981).The Sophistic Movement. New York: Cambridge University
Press.
Μarrou, H.I. (1956). A History of Education in Antiquity. Madison: The University of
Wisconsin Press.
Mendelson, M. (2002). Μany Sides: Α Protagorean Approach to the Theory, Practice
and Pedagogy of Argument. Dordrecht: Κluwer Academic Publishers.
Mendelson, M. (2001). Quintilian and the pedagogy of argument. Argumentation,
155, 277-293.
Μπασάκος, Π. (1999). Επιχείρημα και Κρίση. Αθήνα: Nήσος.
Πλάτων (1993α). Πρωταγόρας (ή Σοφισταί). Αθήνα: Κάκτος.
Πλάτων (1993β). Φαίδρος (ή περί έρωτος). Αθήνα: Κάκτος.
Quintilian (1920). Institutio Oratoria. Cambridge, Mass: Harvard University Press.

409
________________________________________________________________________________________________________
Τα Πρακτικά του 4ου Συνεδρίου: «Νέος Παιδαγωγός» – Αθήνα, 1 και 2 Απριλίου 2017 – ISBN: 978-618-82301-2-5 [e-Book/pdf]

Robinson, T.M. (Ed.) 1979. Contrasting Arguments: An Edition of the Dissoi Logoi
(Greek Texts and Commentaries by Unknown). New York: Arno Press.
Schiappa, E. (2003). Protagoras and Arguments: A Study in Greek Philosophy and
Rhetoric. Columbia, South Carolina: University of South Carolina Press.
Snider, A.C. (2008). The Code of the Debater. Introduction to Policy Debating. New
York: International Debate Education Association.
Sprague, R.K. (Ed.) (1972). The Older Sophists: A Translation of Diels-Kranz. Indianapolis
/ Cambridge: Hackett Publishing Company Inc.
Χουιζίνγκα, Γ. (1989). Ο Άνθρωπος και το Παιχνίδι (Ηomo Ludens). Αθήνα: Γνώση.